كاخ خورشيد بناي شاخص تاريخي ـ مذهبي شهرستان كلات است، فرضيه‌هاي متعددي در رابطه با كاربري اين اثر تاريخي مطرح مي‌شود، اما آنچه به اين عمارت هويت مي‌بخشد، كتيبه‌اي قرآني متشكل از آيات سوره نبأ بوده كه فرضيه مقبره بودن اين بنا را تقويت مي‌كند.

كاخ خورشيد شهر كلات، بنايي تاريخي و مربوط به دوره افشاريان است كه بر فراز بناهاي كهن‌تري از دوره ايلخاني ساخته شده است و اهداف متعددي براي ساخت آن توسط متخصصان مطرح مي‌شود كه با توجه به وجود كتيبه قرآني، رسم‌بندي‌ها، شكل كلي سازه و قياس آن با ابنيه مشابه و معاصرش، فرضيه مقبره بودن اين بنا قوت بيشتري مي‌گيرد.

اين بناي تاريخي كه با شماره ثبت ۳۲۹ در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده، در ميان باغي به مساحت ۹۰۰ متر واقع شده كه به گفته متخصصان و شواهد موجود، ساخت اين عمارت نيمه‌تمام مانده است.

فرضيه‌هاي مختلف در رابطه با كاربري كاخ خورشيد 

اين عمارت روي محور اصلي شهر كلات واقع شده است، نظرات مختلفي در رابطه با اهداف و نوع كاربري اين بنا مطرح شده است كه از جمله آن‌ها مي‌توان به محل نگهداري گنج‌ها و جواهرات، كاخي براي شاه يا زندان و تبعيدگاه اشاره كرد، البته در دوران قاجار نيز اين بنا كاربري مسكوني داشته است.

آنچه از ميان فرضيه‌هاي موجود در رابطه با كاربري اين بناي تاريخي بيشتر مطرح مي‌شود، اين است كه ساخت بناي عمارت جهت احداث يك مقبره بوده و البته با توجه به تكميل نبودن ساخت اين بنا بايد گفت كار ساخت و تكميل آن پس از فوت نادرشاه افشار نيمه‌تمام مانده و رها شده است.

عمارتي هشت‌ضلعي كه با گنبد مسقف شده است

كاخ خورشيد  يك بناي آجري با نمايي سنگي است كه در دو طبقه به شكل هشت ضلعي ساخته شده و درون اين عمارت و بر فراز اين هشت‌ضلعي گنبدي قرار گرفته است و برجي ساخته شده از نيم‌ستون‌هاي سنگي دور اين گنبد را فرا گرفته و نقش نماسازي اين عمارت را دارد، ميان گنبد و برج عمارت كاخ خورشيد فضايي خالي وجود دارد كه يك تركيب و سازه دوجداره را به وجود مي‌آورد.

با حذف چهار نيم‌ستون در چهار جهت برج عمارت كاخ خورشيد، روشنايي درون بنا تأمين مي‌شود، البته برخي نيز اين چهار روزنه را ابزار نجومي دانسته و كاربري آن را براي تعيين فصول سال و همچنين مشخص شدن نوروز عنوان مي‌كنند.

نمايش معماري مذهبي با ايجاد ايوانچه‌ها، كتيبه قرآني و طراحي داخلي

كاخ خورشيد طي حدود شش سال ساخته شده است، نماهاي داخلي اين بنا شامل ايوانچه‌هايي است كه در دوطبقه قرار گرفته و با نقاشي‌‌هاي رنگي و طلاكاري مزين شده است و با اضافه شدن كتيبه قرآني به نقوش و طراحي داخلي اين عمارت، نوعي معماري مذهبي را به وجود آورده است.

بين ايوانچه‎هاي بالا و پايين عمارت و بر حول گنبد داخلي آيات سوره نبأ به خط ثلث مطلا نوشته شده و با رنگ تزئين شده است.

آيات سوره نبأ نظام حكيمانه طبيعت، برپايي قيامت براي اجراي نظام پاداش و جزا، تصويري از عذاب طغيان‌گران و پاداش بهشتيان و همچنين هشدار شديد به كافران را متذكر مي‌شود.

كتيبه قرآني كاخ خورشيد از آسيب‌ها در امان بوده است

در اوايل دهه ۸۰، طراحي دور اين عمارت مورد بازسازي بوده است، اما تخريب‌هايي قبل و پس از مرمت توسط بازديدكنندگان روي ديوارهاي عمارت خورشيد صورت گرفته كه البته با توجه به ارتفاع قرار گرفتن كتيبه و حفظ ضوابط شرعية آسيبي به آيات قرآن كتيبه داخلي نرسيد.